Năm 2020 đánh dấu một bước ngoặt quan trọng với hàng loạt tác phẩm văn học Việt Nam được chuyển thể thành phim điện ảnh như Lão Hạc, Truyện Kiều và Số Đỏ. Tuy nhiên, sự xuất hiện của hai bộ phim Cậu Vàng và Kiều vào đầu năm 2021 đã gặp phải nhiều phản ứng trái chiều từ khán giả, không chỉ vì thất bại phòng vé mà còn bởi những lời chỉ trích gay gắt về chất lượng nội dung. Điều này đặt ra nhiều câu hỏi cho cộng đồng yêu thích điện ảnh: Khán giả có khó tính hay các tác phẩm chuyển thể thực sự chưa đạt yêu cầu? Sự chuyển thể này có quá phức tạp hay nhà làm phim đã không trân trọng nguyên tác? Tại sao cả hai tác phẩm lại không thành công trong việc truyền tải tinh thần và giá trị của văn học?
Khái Niệm Chuyển Thể và Ý Nghĩa Của Nó
Để hiểu rõ hơn về vấn đề này, ta cần nhìn nhận từ góc độ lý thuyết chuyển thể (adaptation theory). Theo đó, việc chuyển thể không chỉ đơn thuần là việc dịch một văn bản từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, mà còn là một quá trình sáng tạo đòi hỏi sự trung thành với tinh thần của tác phẩm gốc. Nhà lý luận Béla Balázs khẳng định rằng “một tác phẩm chuyển thể là một sản phẩm độc lập” và có giá trị ngang bằng với nguyên tác.
Nhà nghiên cứu Bruce Morrissette cũng nhấn mạnh khái niệm “chiều không gian của trí tưởng tượng”, cho thấy rằng khi đọc tác phẩm gốc, khán giả tự xây dựng một thế giới trong tâm trí họ. Do đó, người làm phim thành công sẽ là người tìm thấy tiếng nói chung giữa họ với tác giả và độc giả trong không gian ấy.
Cậu Vàng và Kiều: Đánh Giá Một Cách Độc Lập
Cả Cậu Vàng và Kiều đều không đạt được chuẩn mực của điện ảnh. Kịch bản của cả hai bộ phim bị đánh giá là yếu kém, thiếu sự chặt chẽ và không có cấu trúc rõ ràng. Việc sử dụng kịch bản thương mại đã trở nên phổ biến, nhưng dường như các nhà biên kịch của Cậu Vàng không nắm vững quy tắc cơ bản nào của storytelling. Trong khi đó, Kiều lại mắc lỗi trong việc xác định thể loại và phát triển kịch bản, dẫn đến sự lúng túng trong việc đưa nhân vật hồn ma Đạm Tiên vào câu chuyện một cách không hợp lý.
Điểm đáng chú ý trong Kiều chính là cách mà đạo diễn Mai Thu Huyền đã xử lý nhân vật Đạm Tiên. Mặc dù đây là một quyết định mang tính nghệ thuật để tạo ra một bộ phim fantasy, nhưng cách thể hiện đã khiến khán giả cảm thấy phi lý, từ bối cảnh đến kỹ xảo.
Sự Thiếu Thuyết Phục Trong Diễn Xuất
Ngoài vấn đề kịch bản, diễn xuất trong cả hai phim cũng gây ra nhiều tranh cãi. Mặc dù NSND Lê Khanh và NSUT Hữu Châu đã có màn thể hiện ấn tượng, nhưng các nhân vật chính lại thiếu sức thuyết phục. Những câu thoại của nhân vật chính trong phim Kiều, chẳng hạn như đoạn đối thoại giữa Kiều và Đạm Tiên, không chỉ thiếu tự nhiên mà còn trở thành chủ đề chế giễu trên mạng xã hội.
Trong khi đó, Cậu Vàng cũng chịu chung số phận khi những nhân vật chính không thể lôi cuốn người xem. Khán giả cảm thấy khó khăn trong việc kết nối với các nhân vật do sự thiếu sâu sắc trong phát triển tính cách và động cơ.
Khó Khăn Trong Việc Bắt Nhịp Tinh Thần Nguyên Tác
Khi chuyển thể một tác phẩm văn học, việc giữ gìn “thần” của tác phẩm gốc là điều vô cùng quan trọng. André Bazin đã chỉ ra rằng “tinh thần” là yếu tố quyết định trong việc cải biên tác phẩm. Tuy nhiên, cả Kiều và Cậu Vàng đều không thể chạm tới cái “thần” ấy. Các nhà làm phim dường như đã không thể hiện được giá trị văn hóa và sâu sắc của các tác phẩm này.
Việc sử dụng hình ảnh và bối cảnh kém chất lượng đã khiến khán giả khó lòng tin vào thế giới mà bộ phim tạo ra. Điển hình trong Kiều là cảnh núi non hoang sơ nhưng lại bị che khuất bởi kỹ xảo kém. Sự không nhất quán trong bối cảnh chỉ làm tăng thêm sự nghi ngờ về tính chân thực của câu chuyện.

Những Khó Khăn Trong Việc Đáp Ứng Mong Đợi Của Khán Giả
Khán giả không chỉ mong muốn sự trung thành với nguyên tác (tín), mà còn hy vọng vào sự truyền đạt đúng đắn (chân) và đặc biệt là cái “thần”. Chẳng hạn, sự lựa chọn giống chó cho nhân vật Cậu Vàng đã gặp phản ứng dữ dội khi con vật này không phù hợp với bối cảnh lịch sử của câu chuyện. Một con chó Nhật không thể đại diện cho một tác phẩm đậm chất dân tộc như Lão Hạc.
Ngoài ra, sự phát triển của các nhân vật phụ trong Cậu Vàng cũng gây thất vọng. Khi phim cố gắng mở rộng câu chuyện bằng cách đưa vào nhiều nhân vật mới, nó đã làm giảm đi giá trị cốt lõi của nguyên tác, khiến cốt truyện trở nên rời rạc và thiếu hấp dẫn.
Cậu Vàng và Kiều đã không thể vượt qua thử thách lớn lao khi chuyển thể từ văn học lên màn ảnh rộng. Dù có nhiều lý do như khó khăn trong chuyển thể hay áp lực từ khán giả, song các nhà làm phim vẫn cần nhận thức rằng việc duy trì cái “thần” của nguyên tác là rất quan trọng. Hy vọng rằng những bài học từ hai bộ phim này sẽ giúp các dự án chuyển thể tiếp theo trở nên tốt hơn, từ đó mang lại cho khán giả những trải nghiệm điện ảnh phong phú hơn trong tương lai.